چهارگاه
مقدمه
دستگاه چهارگاه، یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران است. چهارگاه از نظر مُدال دستگاهی متمایز است و داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی می‌داند.
برخلاف برخی دیگر از دستگاه‌ها، دستگاه چهارگاه همنام یکی از مقام‌های قدیم موسیقی ایرانی نیست. درجات چهارگاه نیز با درجات اصلی هیچ یک از مقام‌ها مطابقت ندارند. با این حال لفظ «چهارگاه» محدود به ردیف موسیقی ایران نیست و در موسیقی‌های مبتنی بر مقام نیز به کار می‌رفته‌است. در موسیقی عربی، چهارگاه (با املای «جهارکاه») جزو زیرشاخه‌های خانوادهٔ عجم طبقه‌بندی می‌شود اگرچه مقام دیگری به نام «چهارگاه ترکی» نیز وجود دارد که در خانوادهٔ حجاز طبقه‌بندی می‌شود. در موسیقی ترکی نیز چهارگاه یکی از مقام‌های سیزده‌گانهٔ اصلی دانسته می‌شود و حسین سعدالدین آرل آن را مقام اصلی موسیقی ترکی قلمداد کرده‌است. به لحاظ فواصل موسیقی، چهارگاه در موسیقی ترکی، عربی و ایرانی مفهوم یکسانی نیست. با این حال می‌توان بین این مفاهیم با کمک مقام‌های زنگوله و حجاز تا حدی ارتباط برقرار کرد.
دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشه‌هایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند، و از همین رو این دستگاه برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب دانسته شده‌است. برخی از گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه از بم به زیر عبارتند از زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری. دستگاه چهارگاه از طریق گوشه‌هایی همچون گوشهٔ مخالف، امکان پرده‌گردانی به دستگاه همایون را دارد و همچنین هر یک از دانگ‌های چهارگاه می‌تواند دانگ دوم بیات اصفهان فرض شود. همچنین دستگاه چهارگاه، به لحاظ نام گوشه‌ها و ساختار ردیف، با دستگاه سه‌گاه رابطهٔ نزدیکی دارد.
تاریخچه و اهمیت
در موسیقی قدیم ایران، علاوه بر دوازده مقام اصلی و شش آواز (که در پایین توضیح داده شده‌اند)، بیست و چهار شعبه نیز وجود داشته‌است. این شعبات توالی‌هایی از دو نت تا هشت نت بوده‌اند و نام یکی از آن‌ها «چهارگاه» بود؛ شعبهٔ چهارگاه، یکی از دو شعبهٔ مقام زنگوله بود. بعد از تحول مقام به دستگاه برخی از دستگاه‌ها، از جمله چهارگاه، نامشان را از همین شعبات گرفتند. (البته فواصل دستگاه چهارگاه، با فواصل این دانگ مطابقت ندارد؛ دانگ چهارگاهِ قدیم را امروزه می‌توان در دانگ بیات ترک یافت.)در عین حال، لفظ چهارگاه برای توصیف شعبه‌هایی که چهار نغمه داشته باشند نیز به کار می‌رفته‌است (و این شامل شعبهٔ چهارگاه، و شعبات دیگری نظیر رَکب، مُبَرقَع، ماهور، کردانیا، و نوروزِ خارا نیز می‌شده‌است. در دوران صفویه و در گیرودار شکل‌گیری مفهومی که امروزه با نام «دستگاه» شناخته می‌شود، چهار «شَد» تعریف می‌شده که چهارگاه یکی از این شَدود چهارگانه بوده‌است.
اگرچه تقریباً تمام صاحب‌نظران معاصر، دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی می‌دانند و به آن «مادر همهٔ دستگاه‌ها» می‌گویند، اما عده‌ای، همچون هرمز فرهت و داریوش صفوت، دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش اصلی نمی‌دانند و در مقابل، دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دو دانگ متقارن دارد، دستگاه اصلی می‌دانند. داریوش طلایی همچنین در کتاب تحلیل ردیف روشی را برای به دست آوردن تمام دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی با کمک چهار دانگ اصلی معرفی می‌کند که در آن دانگ نخست چهارگاه، یکی از این چهاردانگ اصلی است.
دستگاه چهارگاه به جهت آن که گستره‌ای از حالات و صفات موسیقی ایرانی را در خود دارد نیز مهم دانسته می‌شود. روح‌الله خالقی در کتاب نظری به موسیقی چهارگاه را از این جهت که هم گوشه‌های شاد دارد و هم گوشه‌های حزین و هم گوشه‌هایی که احساساتی همچون وقار، متانت، و بردباری را نمایش می‌دهند، دستگاهی مناسب برای «نشان دادن تمام حالات و صفات و کیفیات» توصیف می‌کند.
چهارگاه نام چهارمین نت در گام پایهٔ موسیقی عربی نیز هست (ر.ک. مقام (موسیقی) § موسیقی عربی). مقام چهارگاه نیز نزد قاریان قرآن اهمیت ویژه‌ای دارد و جزو گروهی از مقام‌ها با نام «مقام‌های مکّی» طبقه‌بندی می‌شود.
در موسیقی ترکی، حسین سعدالدین آرل سیزده مقام اصلی را با کمک شش دانگ (جنس) اصلی تعریف می‌کند که دانگ چهارگاه یکی از این شش دانگ اصلی است، و مقام چهارگاه نیز از دید او مقامِ اصلی موسیقی ترکی است. اما آنچه آرل به عنوان چهارگاه تعریف کرد در واقع گام بزرگ غربی است و با مفهوم چهارگاه در موسیقی مقامی یکسان نیست. به بیان دیگر، او گام بزرگ از پایهٔ نت دو (نت موسیقی) را در قالب یک مقام اختراعی ارائه کرد و برای این مقام اختراعی، نام «چهارگاه» را به کار گرفت که در آن زمان در موسیقی ترکی منسوخ شده بود. اگر چه این مقام جدید به خودی خود مورد استقبال قرار نگرفت، اما از آنجا که پایهٔ نت‌نویسی مقام‌ها مبتنی بر روشی شد که تا امروز هم رایج است، همچنان جزو مقام‌های سیزده‌گانه بر شمرده می‌شود. (ر.ک مقام (موسیقی) § موسیقی ترکی) از این حیث، چهارگاه در موسیقی ترکی (و مصری) با دستگاه ماهور در موسیقی ایرانی قابل مقایسه است.
