معرفی کامل ساز قوشمه

قوشمه یکی از سازهای بادی و محلی شمال خراسان (بجنورد - قوچان - اسفراین - شیروان - آشخانه - فاروج) می‌باشد. این ساز از دو استخوان متصل به طول ۲۰ سانتیمتر که در کنار هم چسبیده‌اند، تشکیل شده است.

مقدمه

قشمه دارای هفت ، شش یا پنج سوراخ در روی ساز میباشد و فاقد سوراخ پشتی است. کاملترین نوع آن قوشمه ی هفت سوراخ است که از نظر موسیقی ، قشمه ی هفت سوراخ دارای یک اکتاو کامل است و می‌تواند هفت نت اصلی را بنوازد.

مردمان کرمانج و ترك هاى خراسان از این ساز در مجالس شادی و رقص خود استفاده می‌کنند. دیده نشده که ساز قشمه در مراسم های عزاداری استفاده شود. قشمه بیشتر نوایی شاد و حماسی دارد. این ساز در کردستان به نام (دو زه له) به معنی دو نی (که در کردی به ساقهٔ گیاه نی (زه ل) می‌گویند) نامیده می‌شود.

در مرکز و غرب خراسان (سبزوار و کاشمر ) به این ساز (دو نیه ) میگویند. این ساز به نام های دوسازه و جفتی نیز شناخته میشود. بهترین نوازدگان قوشمه در شمال خراسان و بهترین سازندگان ساز و سرساز در سبزوار قرار دارند.

ساز قشمه به ساز نی انبان در جنوب شباهت دارد.

ساختمان ساز

ساز:

جنس اصلی این ساز از استخوان بال عقاب ، قوش یا پرندگان شکاری درشت جثه میباشد. (استخوان کرکس به علت بزرگی بیش از حد برای این کار مناسب نیست) ، عده ای نیز با استخوان درنا این ساز را میسازند. بدین شکل که استخوان سر بال جسد تلف شده ی حیوان را که جدا کرده و بعد از پرداخت و آماده سازی ، سوراخ میکنند و دو استخوان را با چسب یا موم و عسل به هم میچسبانند و با سیم مسی فاصله ی بین سوراخ ها را تزیین میکنند. عده ای از سازگر ها معتقدند استفاده از چسب زنگ صدای ساز را میگیرد و مناسب نیست.

سازنده های قوشمه آن را با مته ای مخصوص سوراخ میکنند و بسیار مهم است که سوراخ ها کاملا روبروی هم و هم اندازه و در تناسب با اندازه ی استخوان باشد. قشمه هایی که در مرحله ساخت سوراخ های کوچک داشته باشند صدای خفه ای دارند و پرتاب صدا ندارند. از طرفی اگر سوراخ ها بیش از حد بزرگ باشد صدا ضعیف و کم حال میشود. مهمترین نکته روبروی هم بودن دقیق سوراخ ها است که در صورتی که روبروی هم نباشد باعث خروجی صدای اضافه و فالش زدن ساز میشود.

قدیمی ها بر این باور بودند که برای ساخت قشمه باید عقاب مرده پیدا کرد و اگر حیوان را به قصد ساخت قشمه شکار کنی ، گناه فراوانی دارد و آن ساز خیر نخواهد داشت . متاسفانه تعداد عقاب هایی که در طول سال های متوالی در خراسان فقط به قصد ساخت قوشمه شکار شده اند، کم نبوده است.

از آنجا که پیدا کردن قوشمه استخوانی کار ساده ای نیست و قیمت بالایی دارد و در مقابل ضربه و افتادن بسیار شکننده و آسیب پذیر است ، عده ای این ساز را با نی ، لوله مسی ، آلمینیوم و پلاستیک هم ساخته اند. اما طبق نظر اساتید بهترین صدادهی قشمه در نوع استخوان آن است .

در سالهای اخیر حمید ذبیحی یکی از نوازندگان قوشمه در سبزوار توانست با قالب گیری و تزریق پلاستیک ، قوشمه پلاستیکی درست کند که کیفیت صدای قابل قبولی دارد ، جلو شکار بی رویه ی عقاب ها را میگیرد و از قیمت بسیار پایین تری نسبت به قوشمه ی استخوانی برخوردار است.

سرساز :

بر روی استخوان دو سرساز قرار دارد که سبب صدادهی ساز میشود. این سر ساز ها در قدیم از انتهای نی های نازک تهیه میشد. بدین شکل که با برش روی لبه ی نی و ایجاد یک زبانه سرساز میساختند. سرساز های قدیم پس از چند دقیقه نواختن خیس میشد و به ساز میچسبید و صدا را خراب میکرد. امروزه برای ساخت سرساز از تراشه های برنجی استفاده میشود و قمیش را با نخ بر روی آن می بندند . قمیش خود از جنس یک نوع نی مخصوص است که در ساز هایی مثل کلارینت هم استفاده میشود و قیمت نسبتا بالایی دارد.

استاد ابتدا قمیش را با مهارت خاصی تراش میدهد. بستن قمیش بر روی سرساز باید توسط استاد انجام شود و هر استاد با توجه به سلیقه و میل خود قشمه اش را کوک میکند. کوک قشمه میتواند در وضعیت کم نفس (با صدا دهی کمتر و نیاز به نفس و دمیدن کمتر) و پر نفس (با صدا دهی بیشتر و نیاز به نفس و دمیدن بیشتر) باشد.

استاد ها معمولا هر دو سرساز را روی یک نت کوک میکنند و این اتفاق به صورت گوشی است (یعنی استاد ساز را با گوش دادن و بدون دیاپازون یا تیونر کوک میکند). در مواردی استاد یک سرساز را روی یک نت و یک سر ساز را روی همان نت با گام متفاوت کوک میکند که ممکن است از نظر سایرین به نظر برسد که ساز کوک نیست اما این نوع کوک سلیقه ی خود استاد است و برای برنامه ها و اهنگ ها و مقام های خاص استفاده میشود. از نظر نت این ساز بیشتر روی یکی از نت های فا - سل - لا - کوک میشود. رایج ترین کوک سرساز های قشمه بین فا و سل در گام ماژور است.

نواختن

قوشمه همیشه با همراهی دهل ، دایره ، دف ، طبله یا ساز های کوبه ای نواخته میشود. عده ای در مراسم های عروسی این ساز را با ریتم (مترونوم) کیبورد همراه میکنند.

قبل از نواختن قشمه باید آن را کوک کرد. نوازنده این کار را با زبان خود انجام میدهد. او برای زیر و بم کردن صدای ساز و همسان سازی سرساز ها از زبان و آب دهان خود استفاده میکند.

گرداندن نفس :

مهمترین و سخت ترین قسمت در یادگیری ساز قشمه فن "نفس گردان " یا "نفس گردون " است. بدین صورت که نوازنده باید بدون قطع شدن نواختن ساز ، پیوسته در ساز بدمد و برای تنفس در لحظه باید بتواند هوا را در لُپ هایش ذخیره کند و از لُپ ها در ساز بدمد و در همان موقع که ریه بیکار میماند از بینی نفس بکشد.

این فن تنها با تمرین و ممارست به دست می آید و عده ای با نی و لیوان آب و عده ای با شیر آب نفس گردون را تمرین میکنند.

قشمه جز ساز های محلی و موسیقی مقامی است و نواختن آن در مقام های مختلف شکل میگیرد. مثلا مقام شاه ختایی . مقام الله مزار . مقام چهار بیتی . مقام رقص چوب و یک قرصه و دوقرصه .

این ساز از لحاظ اندازه جز کوچکترین ساز های جهان است که به نسبت اندازه اش یکی از بلند ترین صدا های ممکن را تولید میکند.

خرید و فروش و تهیه :

سازندگان ساز قشمه معمولا استخوان را از شکارچیان یا چوپان ها یا روستائیان خریداری میکنند . سپس متناسب با اندازه دهانه استخوان سرساز متناسب را برای آن تراش میدهند و قمیش را روی آن میبندند و ساز را می فروشند. قیمت قشمه استخوانی با توجه به اندازه ، جنس استخوان ، کیفیت ساز ، تناسب سوراخ ها و کوک بودن وپرتاب صدا متفاوت است ، اما در مجموع قشمه قیمت بالایی دارد و برای یک قشمه متناسب با استاندارد های لازم باید معادل مبلغ ، بین 100 تا 200 دلار آمریکا هزینه کرد.