معرفی ساز سه تار
مقدمه:
سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته می‌شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۸ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.[
سه‌تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده‌است و امروزه به تار بسیار نزدیک‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.
نحوه نواختن سه تار
نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده‌ها (دستان‌ها) ی روی دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌زنند. معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.
تاریخچه
سه‌تار از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده‌است. صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.
ساز سه‌تار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بوده‌است.
ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم‌گیر در انتهای کاسه قرار دارد به‌گونه‌ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیم‌گیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سه‌تار در مقایسه با تار فاقد جعبهٔ گوشی است و گوشی‌ها روی سرپنجه سوار شده‌اند و داخل آن نیستند.
- سیم‌ها
سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:
| شماره | جنس | رنگ | نام | قطر |
|---|---|---|---|---|
| سیم یکم | فولاد | سفید | «حاد» | ۲۰–۲۲ میکرون |
| سیم دوم | برنز | زرد | «زیر» | ۲۲–۲۵ میکرون |
| سیم سوم | فولاد | سفید | «مشتاق» یا «زنگ» | ۲۰–۲۲ میکرون |
| سیم چهارم | برنز | زرد | «بم» | ۳۵–۴۰ میکرون |
ساختمان سه تار
- کاسه
- صفحه
کاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و گلابی‌شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
روی کاسهٔ سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده‌است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
- دسته
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.
- خرک
خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.
- سیم‌گیر
سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
- شیطانک
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.
- گوشی
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.
- پرده
پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار مؤثر است.
سرپنچه یا جعبه گوشی
گوشی‌ها
پرده قبل از شیطانک
شیطانک
پرده‌های اصلی (چهارلایی)
پرده‌های فرعی (سه‌لایی)
دسته
کاسه
صفحه
خرک
سیم‌گیر
سیم‌ها
کوک
هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایهٔ کوک سه‌تار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نتِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.
بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نتِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که انگشت‌گذاری و اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.
معمولاً برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوکِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه یا آوازی دیگر را نواخت.
حالت‌های مختلف کوک
نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود.
| حالت سیم و نوع صدا | سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ |
|---|---|---|---|---|
| صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده | دو | سل | دو | دو |
| سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند | سی‌بمل | فا | سی‌بمل | سی‌بمل |
| سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند | لا | می | لا | لا |
به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوکِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوکِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک (که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.
کوک شور
دستگاه شور مادر دستگاه‌های موسیقی ایران است و تمامی دستگاه‌ها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق می‌شوند.
| سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| شور سُل | دو | سل | دو | فا |
| شور ر | دو | سل | ر | ر |
| شور دو | دو | فا | دو | دو |
| شور لا | دو | سل | لا | ر |
متعلقات شور
آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، بیات کرد با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوکِ جداگانه‌ای هستند. (امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده می‌شود که در قدیم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد)
- آواز ابوعطا
| سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | توضیحات | |
|---|---|---|---|---|---|
| ابوعطا دو | دو | سل | دو | فا | مأخوذ از شور سل |
| ابوعطا سل | دو | سل | ر | ر | مأخوذ از شور ر |
| ابوعطا فا | دو | فا | دو | دو | مأخوذ از شور دو |
| ابوعطا ر | دو | سل | لا | ر | مأخوذ از شور لا |
- آواز بیات ترک
کوک سه‌تار در آواز بیات ترک به روایت احمد عبادی نوازنده سه‌تار به این‌گونه است:
| نام | سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|---|
| بیات ترک سی‌بمل | دو | فا | سی‌بمل | سی‌بمل |
| راست‌کوک سی‌بمل | دو | سل | سی‌بمل | فا |
| بیات ترک دو | دو | سل | دو | دو |
| بیات ترک می‌بمل | دو | فا | می‌بمل | می‌بمل |
| بیات ترک فا | دو | فا | دو | دو |
- آواز افشاری
| سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|
| دو | سل | دو | دو |
- آواز دشتی
| سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|
| دو | سل | لا | ر |
کوک همایون
| سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| همایون می کرن | دو | سل | ر | ر |
| همایون ر کرن | دو | سل | دو | دو |
| همایون لا کرن | دو | سل | لا کرن | ر |
| همایون لا کرن ۲ | دو | فا | سل | دو |
| همایون سل کرن | دو | فا | سل کرن | می بمل |
کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقاً مانند کوکِ مورد استفاده در آوازِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.
کوک ماهور
| سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| ماهورِ دو | دو | سل | دو | دو |
| ... | دو | فا | دو | دو |
| ... | دو | سل | دو | فا |
کوکِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.
سیم‌های سه‌تار برای نوازندگی دستگاه ماهور به این صورت کوک می‌شوند:
کوک راست‌پنجگاه
| سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| راست‌پنجگاه فا | دو | فا | دو | دو |
| راست‌پنجگاه دو | دو | سل | دو | دو |
| راست‌پنجگاه سل | دو | سل | ر | ر |
